Tasodifiy hikoya: Singlim sevgilim 2 (JS)
Salomalekum hammaga Singlm sevgilim hikoyani davomini yoziwga qaror qldim bowlaniwida wu joyida toxt...davomi

u monoklini taqib oldi. U nafrat bilan barchaga birma-bir koʻz yugurtirib chiqdi-da, soʻng eshikni sharaqlatib yopib chiqib ketdi.

Qapalagi uchib ketgan doktor Litvinek odamlarga hayron boʻlib qaradi: barcha xijolat chekib, achinganicha jilmayib turardi.
— Bu nima degan gap?! — deya soʻradi nihoyat doktor Litvinek. — Bu janob kim oʻzi?

Unga Pshelenskaya javob qildi:
— Kechirasiz, pan direktor, u yigit mening jiyanim — pan raisning qaynagʻasi boʻladi. Oʻzi beozor. Odatda u jimgina yurardi... Esi sal kirarli-chiqarliroq.
— U telba, — deya tushuntirdi voyevoda.
— Bechora bola, — dedi xoʻrsinib grafinya Charskaya.
— Ha-a, — deya jilmaydi Litvinek, — ha, albatta, telbaligi shundoq koʻrinib turibdi.


Soʻngi soʻz:
Dunyo adabiyoti tarixida burjua jamiyatida yosh yigitning martaba yoʻli toʻgʻrisida hikoya qiluvchi asarlar anchagina topiladi. Bu mansabparastlar galereyasida jamiyatda munosib oʻrin egallashga loyiq boʻlgan kuchli iroda sohibi boʻlmish kishilar ham bor. Stendalning «Qizil va qora» romanidagi Jyul'en Sorel' shular jumlasidandir. Ammo ular orasida Mopassanning «Aziz0 doʻstim» romanidagi Jorj Dyurua kabi igʻvo yoʻli bilan maqsadga erishuvchi kishilar ham uchraydi.

Mana endi kitobxonga qisqa davr ichida katta martabaga erishgan yana bir odam haqidagi asar — polyak yozuvchisi Tadeum Dolenga-Mostovichning (1898—1939) «Muttahamping parvozi» romani taqdim qilinmoqda.

Hozirgi zamoi kitobxoniga Nikodim Dizmaning bunday katta mansabga erishishn aql bovar qilmaydigan narsa boʻlib koʻripadi. Yalqov, toʻpori va qashshoq bir odam tasodif tufayli yirik davlat arbobiga aylanadi, uni vatan xaloskori, deya koʻklarga koʻtarib maqtashadi, bosh ministr boʻlishshga iltimos qilishadi. Hammasi tasodif tufayli sodir boʻlayotgandek tuyuladi, biroq Dizmaning bunday yuqori mansabga erishishini oʻz mohiyatiga koʻra tasodif deb boʻlmaydi.

Dolenga-Mostovichning qahramoni bunday muvaffaqiyat uchun oʻsha davr Pol'sha hukmron doiralaridan minnatdor boʻlmogʻi lozim. Uni yuqoriga qalqitib olib chiqqan va «mamlakat xaloskori» deb atagan kishilar oʻshalar boʻladi.

Pol'shada 20—30-yillartshg boshida iqtisodiy va siyosiy krizis keskinlashgan sari mamlakatni qutqarishi mumkin boʻlgan «kuchli odam» haqida koʻproq ayyuhannos sola boshlashdi. «Bizga kuchli odamlar kerak», Nikodim Dizma Yevropa mehmonxonasida Avstriya kansleri sharafiga yozilgan ziyofatga borgan zahoti ana shu gapni eshitadi. Romanning oxirida telba zodagon Jorj Ponimirskiy «Jamiyat ustunlarnga» qarata: «Sizlariing oʻzlaringiz bu maxluqni taxtga chiqarib qoʻygansiz! Ha, sizlar! Hammangiz miyangizni yeb: qoʻyibsizlar!» — deya xitob qiladi.

Dizma avvaliga shon-shuhrat va hokimiyatga sira ham intilmagan edi. Unga ish boʻlmasa-yu, osh boʻlsa — shuning oʻzi kifoya edi. Dizma muvaffaqiyatga intilish u yoqda tursin, oqim oʻzini qayoqqa olib ketayotganini ham tushunmasdi. «Chamasi» peshanamga moʻ’tabar odam boʻlib oʻlish yozilgan koʻrinadi», — deya mulohaza qilardi oʻzicha u.

Dizma qoloq Liskovdan Varshavaga kelganida bu shaharni zabt etish, katta martabaga erishishni xayoliga ham keltirmagan edi. U oʻziga restoranda tans-boshqaruvchisi kabi oddiygina ish qidirardi. Biroq uni hamma yerdan qobiliyatsizligi va jizzakiligi uchun quvib solishadi. Oʻziga juda hush yoqadigan «Fil» qovoqxonasidagi mandalinachilik ishidan mahrum boʻlgach, Dizma boshini suqarga joy topolmay qoladi. Agar «Fil» qovoqxonasi yopilib, Nikodim ishsiz qolmaganida ehtimol, u butun umrini mandolina chalib oʻtkazardi.

Dizma biror ishga layoqatsizgina emas, hatto hech nimaga intilmaydi ham! U faqat bir oz pul yigʻib, hech qanday ishga qoʻl urmay, sudxoʻrlik qilib yashashni orzu qiladi.

Nikodim martaba pogʻonasidan yuqori koʻtarilgani sari koʻproq ma’naviy inqirozga uchraydi. U Yevropa mehmonxonasining ostonasidan hatlab oʻtganida hali jinoyatchi emasdi. Biroq u asta-sekin insonlik qiyofasini yoʻqota boshlaydi. «Bu juldurvoqilarning tanobini tortib qoʻyish kerak! — deya qichqiradi u. — Yalangoyoqlarning bir qismi qirilib ketsa hech nima qilmaydi!».

Jamiyatda katta martabaga erishgach, Dizma qotil va oʻgʻriga aylanadi. Bochekning oʻldirilishi Dizmaning biografiyasida yolgʻiz qotillik boʻlib qolmasligini kitobxon yaxshi tushunadi. Romanning oxirida koʻz oʻngimizda hokimiyatni qoʻlga olgach, ancha qon toʻkadigan jinoyatchi namoyon boʻladi. Dizmaning hokimiyatni qoʻlga olishi esa aniq. Hozircha u «qoʻlga tushib qolishdan» choʻchib, bosh ministrlik lavozimiii rad etadi. Lekin bir oz vaqt oʻtgach, romandagi kiborlarning tili bilan aytganda «u hali albatta hokimiyatni qoʻlga olib, vatanni halokatdan qutqaradi».

Dolenga-Mostovich oʻz romanida gʻoyat xarakterli voqeani tasvirlaganidan polyak tanqidchiligida nomunosib, iste’dodsiz va kaltabin odamning davlat arbobiga aylanishini ifodalovchi «dizmizm» degan termin paydo boʻldi.

Dizmaning martaba yoʻli, shu qadar tuban odamning hokimiyat tepasiga chiqishiga imkoniyat yaratilishining oʻzi dahshatdir. «Dolenga-Mostovichning qahramonlari boshidan kechirgan sarguzashtlar mudhish ertakni eslatadi», — deya yozgan edi 1956 yili «Jiche literatske» gazetasida Stefan Otvinovskiy.

Roman gʻoyat katta muvaffaqiyat qozondi. Deyarli barcha qahramonlar hayotda oʻz prototiplariga ega edilar. Oʻttizinchi yillarning kitobxonlari roman qahramonlari timsolida oʻsha davr Pol'sha davlat arboblarini osongina tanib olgandilar. Dizmaning tarixi Dolenga-Mostovichning zamondoshlarigʻa tasodifiy kishilarning yuksalishi misolidan yaxshi tanish edi.

«Qasdma-qasdlikka eng ahmoq odamni bosh ministr qilib tayinlayman. Oʻtaketgan kaltabin ham prem'er boʻlishi mumkinligini koʻrsatib qoʻyaman ularga», — degan edi bir kuni Pol'shaning oʻsha pgytdagi hukmdori marshal Pilsudskiy. Bu gapini isbotlash uchun u bir yili arxeologiya professori Deon Kozlovskiyni qishloq xoʻjaligi ministri qilib tayinlagan edi.

«Muttahamning parvozi»dan soʻng Dolenga-Mostovich yana oʻn beshta roman yozdi. Bu asarlar ham kitobxonlar orasida katta muvaffaqiyat qozondi. Buning sababi avtorning sotsial va maishiy konfliktlarni yaxshi his etib, ularni mahorat bilan tasvirlay olishida, albatta.

«Muttahamning parvozi» 30-yillardagi Pol'sha burjua jamiyatidagi ziddiyatlarni aks ettiruvchi muhim hujjatdir. 1939 yili fashist qoʻshinlari Pol'shaga bostirib kirganida Dolenga-Mostovich kapitan unvonida armiyaga safarbar etiladi va koʻp oʻtmay halok boʻladi.

«Muttahamning parvozi» romani hozirgi kunga qadar oʻz ahamiyatini yoʻqotmay, Pol'shada qayta-qayta nashr qilinmoqda. 1956 yili bu roman asosida fil'm yaratildi.